Tính đến nay, các tỉnh đã hoàn thành 100% công tác lập quy hoạch xây dựng NTM. Chương trình đã góp phần phát triển nhanh hệ thống kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội ở nhiều vùng nông thôn, nổi bật là đầu tư phát triển giao thông nông thôn, thủy lợi, điện. Cả nước triển khai xây dựng trên 5.000 công trình với khoảng 70.000 km đường giao thông nông thôn.


Về nước sạch, vệ sinh môi trường nông thôn đã nâng cấp hơn 1.000 công trình nước sạch tập trung, 500 bãi thu gom rác thải, 1.200 cống rãnh thoát nước thải vệ sinh; có 40% xã lập tổ thu gom rác thải tăng 10% so với trước khi thực hiện Chương trình. Cơ sở vật chất văn hóa được chú trọng xây dựng và nâng cấp.


Cả nước có 26% các xã điểm NTM đạt tiêu chí về môi trường. Nguyên nhân tiêu chí này đạt thấp là do môi trường nông thôn đang chịu sức ép ô nhiễm ngày càng lớn từ sự gia tăng dân số, sử dụng phân bón, thuốc bảo vệ thực vật bừa bãi, bỏ trống khâu xử lý chất thải trong chăn nuôi, chất thải nông nghiệp, sinh hoạt, sản xuất nghề.


Cụ thể, tỷ lệ hộ dân được sử dụng nước sạch hợp vệ sinh theo quy chuẩn quốc gia trên địa bàn nông thôn chưa bảo đảm yêu cầu, tỷ lệ đạt thấp. Ranh giới giữa nước sạch và nước hợp vệ sinh còn chưa rõ ràng, nhiều xã mới chỉ đạt tiêu chuẩn nước hợp vệ sinh chứ chưa đạt tiêu chuẩn nước sạch.


Các hộ chăn nuôi gia đình dù đã xử lý môi trường nhưng không triệt để, gây thất thoát xả thải ra môi trường; chưa kể đến những doanh nghiệp vì lợi nhuận mà “bán rẻ lương tâm”, bất chấp tính mạng và sức khỏe của người dân, còn có hành vi che giấu sai phạm gây hậu quả nghiêm trọng.


Mặt khác, các cơ sở sản xuất kinh doanh đa phần nhỏ lẻ, vốn ít, công nghệ lạc hậu, việc xử lý môi trường là tự phát, chưa có báo cáo đánh giá tác động môi trường; các làng nghề chưa được quy hoạch, gây ô nhiễm môi trường; ý thức của chủ doanh nghiệp chưa cao, còn tư tưởng chạy theo lợi nhuận là những nguy cơ gây ảnh hưởng đến môi trường.


Thêm vào đó, việc quan tâm quy hoạch nghĩa trang đạt chuẩn, tăng cường trồng cây xanh, có hệ thống thu gom, xử lý nước thải, chất thải tập trung ở mỗi xã đang là vấn đề khó thực hiện triệt để do quỹ đất cũng như kinh phí hạn hẹp.


Ngoài ra, do thiết bị, công nghệ trong sản xuất công nghiệp, làng nghề, tiểu thủ công nghiệp... còn lạc hậu và thủ công, khu vực sản xuất, kinh doanh hầu như chưa có các công trình xử lý nước thải nên hậu quả về ô nhiễm môi trường ngày càng gia tăng. Hiệu quả của công tác kiểm tra, giám sát các hoạt động của doanh nghiệp về BVMT chưa cao, chưa xử lý kịp thời các hành vi vi phạm pháp luật trong công tác quản lý, BVMT.


Mặt trái và hệ lụy của quá trình đô thị hóa tăng nhanh đã tác động rất lớn đến môi trường, trong đó không thể tránh khỏi việc môi trường sống của con người đang bị đe dọa, suy thoái nghiêm trọng bởi ô nhiễm từ các chất thải, nước thải của các khu công nghiệp, làng nghề, khu dân cư... Vì vậy, việc xây dựng NTM đặt ra mục tiêu, tiêu chí cho các vùng nông thôn cũng vừa là thách thức, vừa là động lực, là cơ hội để bộ mặt nông thôn khởi sắc trên đà phát triển. Song, vấn đề cốt lõi là suy nghĩ và hành xử đúng mực của con người đối với thiên nhiên, môi trường.


Bên cạnh đó, chất thải rắn phát sinh từ các hộ gia đình, nhà kho, chợ, trường học, bệnh viện, làng nghề cũng ảnh hưởng không nhỏ tới môi trường nông thôn. Mặc dù, nhiều địa phương đã có những giải pháp tích cực như ra nghị quyết chuyên đề, giao cho các đoàn thể phụ trách, hỗ trợ một phần kinh phí cho người dân, xây lò đốt rác thải tại gia đình... để giảm thiểu ô nhiễm môi trường, song dường như mới chỉ là giải pháp tạm thời chứ chưa có tính bền vững lâu dài.


Chính vì vậy, để nâng cao chất lượng thực hiện tiêu chí môi trường đối với các xã, huyện đã được công nhận đạt chuẩn NTM, cần thiết phải nghiên cứu, xây dựng các mô hình thí điểm với các xã, huyện NTM kiểu mẫu, trong đó tiêu chí môi trường là một trong những điểm mấu chốt để đánh giá chất lượng thực hiện.


Bên cạnh việc thực hiện các chỉ tiêu của tiêu chí môi trường theo yêu cầu của Quyết định số 1980/QĐ-TTg, cần nghiên cứu đề xuất nội dung tiêu chí môi trường của xã, huyện NTM kiểu mẫu theo hướng có cả các chỉ tiêu “cứng” bắt buộc áp dụng (tỷ lệ chất thải được thu gom và xử lý, tỷ lệ hộ được sử dụng nước hợp vệ sinh...) và chỉ tiêu “mềm” để các địa phương linh hoạt điều chỉnh (tỷ lệ nguồn lực xã hội hóa cho BVMT), với mục tiêu nâng cao chất lượng môi trường sống của người dân nông thôn, phát triển kinh tế - xã hội gắn với BVMT.


Để thực hiện tốt các chỉ tiêu môi trường trong giai đoạn mới cần phải tập trung vào một số giải pháp: Rà soát tổng thể việc thực hiện tiêu chí môi trường đối với các xã, huyện đã được công nhận đạt chuẩn trước ngày 1/12/2016 (là thời điểm Quyết định số 1980/QĐ-TTg có hiệu lực thi hành). Các địa phương cần có lộ trình thực hiện và đánh giá lại nhằm đáp ứng với yêu cầu của giai đoạn mới. Việc đánh giá cần được thực hiện khách quan, không vì mục tiêu giữ vững số lượng xã đã được công nhận đạt chuẩn mà bỏ qua các chỉ tiêu của tiêu chí môi trường. Hiện nay, Bộ TN&MT đang phối hợp chặt chẽ với Bộ NN&PTNT hoàn thiện hướng dẫn thực hiện và công nhận đạt chuẩn tiêu chí môi trường theo Quyết định số 1980/QĐ-TTg để các địa phương có căn cứ thực hiện.


Các tỉnh, thành cần chủ động nghiên cứu, đề xuất bộ các tiêu chí có thể áp dụng cho địa phương theo hướng có trọng tâm, trọng điểm, giải quyết được những vấn đề có tính bức xúc của địa phương như chất thải rắn sinh hoạt, nước thải sinh hoạt, ô nhiễm làng nghề. Đối với các địa phương đã ban hành bộ tiêu chí kiểu mẫu, đặc biệt là những địa phương ban hành trước khi Quyết định số 1980/QĐ-TTg có hiệu lực như Hà Tĩnh, Quảng Ninh, cần rà soát lại để đảm bảo các tiêu chí kiểu mẫu không thấp hơn so với yêu cầu của Quyết định số 1980/QĐ-TTg; chú trọng phát triển kinh tế nông thôn gắn với BVMT và các ngành nghề thân thiện với môi trường như du lịch sinh thái, du lịch làng nghề, sản xuất nông nghiệp công nghệ cao, phát triển dịch vụ môi trường...; cân nhắc, xem xét các khía cạnh môi trường trong quá trình xây dựng thực hiện các giải pháp phát triển kinh tế - xã hội của địa phương ở cả cấp tỉnh, huyện và xã; xử lý triệt để ô nhiễm môi trường đối với các làng nghề bị ô nhiễm nghiêm trọng, di dời các cơ sở sản xuất gây ô nhiễm nghiêm trọng vào khu công nghiệp, cụm công nghiệp sản xuất tập trung để có phương án xử lý ô nhiễm triệt để; đẩy mạnh xã hội hóa công tác BVMT nhằm đa dạng hóa nguồn lực BVMT thông qua việc thu hút đầu tư ngoài ngân sách nhà nước cho BVMT, tăng cường sự tham gia của các tổ chức đoàn thể, hợp tác xã, doanh nghiệp trong quá trình thực hiện, giám sát công tác BVMT tại địa phương.